İlk Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet

Devlet Yönetimi:
Ülke hanedan üyelerinin ortak malıdır, bu da taht kavgalarına, siyasi birliğin kurulamamasına ve merkezi otoritenin zayıf olmasına neden olmuştur.

Eski Türklerde devlet “il” veya “el” olarak isimlendirilmiştir.

Devlet boyların bir bayrak altında toplanması ile oluşan federal (federatif) bir yapıya sahiptir.

İkili Devlet Teşkilatı: Bu yönetim tarzında hükümdar yönetimi kolaylaştırmak için ülkeyi Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayırırdı (Federal devlet anlayışı).İkili devlet yönetiminde hükümdarlar genelde Doğu (merkez) bölümünden devleti yönetirken Batı bölümünde de hanedana mensup Yabgular bulunurdu.

Kut Anlayışı: Hükümdarlığın Gök Tanrı tarafından verildiğine inanmalarına denir. İslamiyetten sonra bu anlayış dini olaydan yönetim olayına kaymıştır, yani islamiyetten sonra da kut anlayışı devam etmiş ama tanrı tarafından verildiği olayı ortadan kalkmıştır.

Hükümdarların Ünvanları : Hükümdarlara, Hakan, Kağan, Şanyö, İdi Kut, Han,tanyu,şanyu(ıslam oncesınde turk hakanları padışah sultan unvanları kullanmadılar,kral kraliçe prens unvanlarını da hakan ve tıgın kullanmad)ı gibi unvanlar verilmiştir.

Hükümdarlık Sembolleri : Otağ, Tuğ, Sancak, Bayrak, Taht, Davul, Ferman, Buyruk Hükümdarın sembolleridir.

Hükümdarların eşleri olan Hatunlar da devlet yönetiminde etkilidirler. Hatunlar:

• Boy beylerini temsilen kurultaya katılırlardı
• Elçi kabulünde bulunurlardı
• Hakanın bulunmadığı durumlarda Kurultaya başkanlık yaparlardı

Devleti daha kolay idare edilebilmek için ikili yönetim benimsenmiştir.İslamiyet öncesi Türk devletlerinde hükümdar çocuklarına Tekin, tigin denmiştir.


Kurultay: Kurultay (Toy, Keneş,kengeş) adı verilen mecliste devlet yönetimiyle ilgili kararlar alınırdı.

• Kurultaya, Hakan, Hatun, Prensler, Yöneticiler ve Boy beyleri katılırdı
• Hakanın olmadığı durumlarda kurultaya hatun başkanlık ederdi, eğer hatunda katılamıyorsa kurultaya Ayguci (Başbakan) başkanlık ederdi.
• Genel politikayı saptamak, insan ve hayvan sayımı yapmak, atalar mağarasında yapılan dini törene katılmak kurultayın görevidir

Kurultay bir danışma meclisi görevi üstlenirdi.Çünkü Kurultayda alınan kararlar hükümdarın onayından geçmesi gerekirdi.

Bazı terimler

Tudun : Vali

Buyruk: Bakan

Bitkici : Katip

Yargın : Polis

Ordu:

• Ordu Millet anlayışı hakimdir yani eli silah tutan herkes asker sayılırdı. Bazı sorularda ücretli askerlikten bahsedilmektedir, dikat edilmesi gereken nokta millet kendi devletinden askerlik için para alınmıyor ,ama başka devletlerde paralı askerlik yapılıyor.
• Mete Han tarafından orduda onlu sistem uygulanmıştır. (alay, bölük, tabur)
• Türklerin göçebe bir hayat tarzını benimsemeleri askerlik özelliklerinin gelişmesine neden olmuştur.
• Ordu komutanlarına Tarkan ve subaşı adı verilmiştir.

İnanış ve Din:

Türkler genelde Gök tanrı inancını benimsemişlerdir. Tabiat kültü, Budizm, Maniheizm, Musevilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet’i benimsemişlerdir.Türkler öldükten sonraki hayata inanmışlar ve Kurganlarına (Mezar) sevdikleri eşyalarıyla beraber gömülmüşlerdir. Cenaze törenlerine Yuğ denilmiştir. Kurganlarının yani Mezarlarının başına Balbal denilen öldürdüğü asker sayısı kadar heykel dikilirdi. Din adamlarına Baksı, Kam ve Şaman

Sosyal ve İktisadi Hayat:

• Özel mülküyet yada kölecilik gelişmemiştir. Töre denilen kaynağını geleneklerden alan hukuk kuralları mevcuttur.
• Hapis cezaları çok fazla uygulanamazdı çünkü göçebe bir toplum yaşantıları vardı. Yargıyla ilgili görevlilere Yargucu adı verilmiştir.

Bilim ve Sanat:

• Yerleşik yaşam uygurlarla başladığı için Uygurlara kadar sanat eseri olarak taşınabilir malzemeler yapılmıştır ama Uygurlar ve onlardan sonra saray, ev, tapınak yapılmış mimari faaliyetler geliştirilmiştir.
• Hayvan Uslubu denilen süsleme sanatı kullanılmıştır.
• Türkler şenliklerinde Kopuz adı verilen müzik aleti kullanırlardı.

Yazı Dil ve Edebiyat:

• Türklerle ilgili en eski bilgilere Çin, Bizans ve İran kaynaklarından ulaşılmıştır.
• Göktürkler, Uygurlar ve Türgişler alfabe kullanmışlardır.
• Türk kültüründe Sav, Sagu, Destan, Koşuk gibi sözlü kaynaklar önemli yer tutmuştur
• İslamiyet’ten önce Hat ve Tezhip sanatı gelişme göstermemiştir.

Önemli destanlar:
Ergenekon: Göktürklere ait bir destandır. Göktürklerin savaşta yenildikleri Ergenekon denilen yerden çıkışlarını anlatır.
Göç: Uygur destanıdır. Ortaya çıkan kıtlığı anlatır.
Türeyiş: Uygur destanıdır. Kızlarını tanrılarla evlendiren bir Hakan ve onların Bozkurt ruhuyla doğan çocuklarını anlatır
Manas: Kırgızlara aittir. En uzun Türk destanıdır.2000 yılında BM tarafından dünyaya tanıtılmıştır.
Alper Tunga ve Şu Destanları: İskitlerin sözlü kaynakları arasındadır.
Dede-Korkut hikâyeleri: İslami öğeler taşır Oğuz-Kıpçak mücadelesini anlatır.
Oğuz Kağan destanı: Hun destanıdır, Türklerin ortak destanıdır.

Türklerin sözlü kaynakları yanında yazılı kaynakları da vardır.
Göktürkler: Orhun Abideleri
Uygurlar: Karabalasagun
Kırgızlar: Yenisey yazıtları

Bazı Terimler:

• Yuğ: Cenaze töreni
• Kurgan: Mezar
• Ayuki: Hükümet
• Tamu: Cehennem
• Uçmağ: Cennet
• Kam-Şaman, Baksı: Din adamı
• Kamdu: Bez parçası (Para olarak kullanılmış)
• Fresk: Uygurlarda duvar resmi
• Sagu: Ağıt
• Bitikçi: Kâtip
• Sav: Atasözü
• Balbal: Mezar taşı
• Tudun: Vergici
• Buyruk: Bakan
• Yargucu-Yargan(zabıta,polıs): Yargıçlar
• Ayguci: Başbakan
• İdi kut: Hükümdar unvanı
• Töre: Hukuk kuralı
• Otağ: Ordu komutanı için kurulan çadır.
• Yabgu: batıyı yoneten hukumdarın kardeşi  ,yonetıcı
• Kımız: at sütünden yapılan bir tür içecek
• Ebi: Hükümet konağı
• Ayuki: Üyeleri kağan tarafından atanan Hükümet
• Aygucı: Hükümet başkanı (Başbakan - vezir)
• Buyruk: Bakan
• İçbuyruk: Saray işlerinden sorumlu bakan
• Tamgacı: Dış siyaset işlerini yürüten görevliler
• Tigin: Hükümdar çocukları (Tekin)
• Şad: Kağanın çocuklarından taşrada yönetimle görevlendirilenlere verilen isim
• Tarkan (General): Askeri yönetici (ordu komutanı)
• Apa: Sarayın sivil yöneticisi
• Tudun – Todun (vali): Vergi işlerinden sorumlu görevli olup aynı zamanda idari yöneticidir.
• Subaşı: Ordu Komutanı
• Bitigci: Katip, Memur, Bürokrat Sınıfı
• Ağılıg: Hazine görevlisi
• Yargucı: Yargıç, Tercüman, Elçi