İlk Türk İslam Devletleri

KARAHANLILAR(840 - 1212)

• Kırgızlerin 840 yılında Uygur Devleti’ni yıkmasından sonra kurulmuştur.
• Balasagun’da Bilge Kül Kadir Han tarafından kurulmuştur.
• Batı Türkistan’da kurulan bu devleti meydana getiren Türk boyları; Karluk, Yağma ve Çiğil’dir (Federatif yönetim).
• Satuk Buğra Han döneminde İslamiyet’i resmi din olarak kabul etmişlerdir (932). İslamiyeti kabülünden sonra ismini Abdülkerim olarak değiştirmiştir.
• En parlak dönemlerini Yusuf Kadir Han zamanında yaşayan Karahanlılar 1042 yılında Doğu ve Batı Karahanlılar şeklinde 2’ye ayrıldı.
• Merkezi Kaşgar olan Doğu kanadı 1211’de Karahitaylar,merkezi Semerkant olan Batı kanadı ise 1212’de Harzemşahlar tarafından yıkılmıştır.

Karahanlıların Önemi:

• Orta Asya’da İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devletidir.
• Türkçe’yi ve Türk kültürünü korumaya büyük önem vermişlerdir (Resmi yazı dilleri Türkçe olmuş ve Uygur Alfabesi’ni kullanmışlardır.).
• Karahanlılar, yöneten ve yönetilenleri Türk olan ilk Türk - İslam devletidir. Bu yüzden Karahanlılarda, Gazneli ve Selçuklulardaki gibi Arap - İran etkisi yoktur.
• İslami Türk Edebiyatı’nın ilk örneği olan, Yusuf Has Hacib’in yazdığı Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi), Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divan-ı Lügat-it Türk (Bu iki eser Karahanlı hükümdarına sunulmuştur.), Ahmet Yesevi’nin yazdığı Divan-ı Hikmet ve Edip Ahmet Yükneki’nin yazdığı Atabetül Hakayık adlı eserler Karahanlılar Dönemi’nde yazılmıştır.
• Karahanlılar sosyal devlet anlayışının bir göstergesi olarak ülke içerisinde Kervansaraylar (Ribat), Hastaneler ve Medreseler yaptırmışlardır.
• Türk İslam devletlerinde ilk düzenli posta teşkilatını kurmuşlardır.
• Karahanlılar döneminde Türk - İslam Medeniyetinin temelleri atılmıştır.

GAZNELİLER(963 - 1187)

• Afganistanın Gazne şehrinde Alp Tekin tarafından  kurulmuştur.
• En ünlü hükümdarları Gazneli Sultan Mahmut’tur (998 - 1030).
• Gazneli Mahmut Türk - İslam Dünyası’nda Hindistan’a yapmış olduğu ve 25 yıl süren 17 seferiyle tanınmıştır. Amacı; Bölgeye İslamiyet’i yaymak ve zenginliğinden yararlanmaktı.
• İslamiyet Hindistan’a kadar yayılmıştır.
• Hindistan’a İslamiyet’in yayılmasıyla günümüz Pakistan ve Bangladeş devletlerinin temelleri atılmış ve orda ki Kast sistemi zarar görmüştür.
• Büyük Selçuklularla yapılan, Nesa (1035), Serahs (1038) ve Dandanakan (1040) Savaşlarıyla Gazneliler, eski güçlerini ve prestijlerini büyük ölçüde kaybetmişlerdir.
• Gazneliler, 1187’de Afganistan’ın yerli halkı Gurlular tarafından yıkılmışlardır.

Gaznelilerin Önemi:

• İmparatorluk karakteri taşıyan ilk Türk - İslam Devletidir, çünkü bir çok milleti bünyesinde barındırmıştır.
• Türk geleneklerinden zamanla uzaklaşmışlar ve resmi yazı dili olarak Arapça, edebiyat dili olarak da Farsça’yı kullanmışlardır. Sarayda ise Türkçe kullanılmıştır.
• NOT: Bu şekilde farklı dillerin kullanılmasının nedeni; bulunulan coğrafyanın etnik yapısıdır.
• Abbasi Halifesini Şii Büveyhoğullarına karşı koruyan ilk Türk - İslam Devleti’dir.
• Türk tarihinde Sultan ve Padişah ünvanını kullanan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mahmut’tur.
• Gaznelilerin İslamiyet’i Hindistan’a kadar yayması Hindistan’daki Kast sistemine büyük bir darbe vurmuş, Yeniçağ’da Hindistan’da Babür İmparatorluğu’nun kuruluşuna da zemin hazırlamıştır.
• İranlı şair Firdevsi tarafından yazılan “Şehname” adlı eser, Gazneli Mahmut’a sunulmuştur.

TOLUNOĞULLARI(868 - 905)

• Mısır’da kurulan ilk Türk devletidir.
• Ahmet Bin Tolun tarafından kurulmuştur.
• Ahmet Bin Tolun Abbasi devlet yönetiminde görev alan (vali) Türk komutanlarından biridir.
• Abbasilerdeki merkezi otoritenin zayıflamasından sonra  Mısır’da bağımsızlığını ilan edip Tolunoğulları devletini kurmuştur (868).
• Bu dönemde Mısır arlak bir dönem yaşamıştır
• Tolunoğulları, 905’te Abbasiler tarafından yıkılmıştır.
• Tolunoğulları’nda yönetici ve askeri kadro genellikle Türklerden oluşmuş ise de halk Arap ve Berberilerden oluşmuştur. Bu durum Tolunoğulları’nın kısa sürede yıkılmasına ve ülkede devlet-millet bütünleşmesinin sağlanamamasına neden olmuştur.
• olunoğulları, ülkelerinde yaşayan tüm gayrimüslimlere din ve inanç özgürlüğü tanıyarak hoşgörülü bir politika izlemişlerdir.
• olunoğulları döneminden kalan önemli mimariler Ulu Camii ve Tolunoğlu Camii’dir.

İHŞİTLER (AKŞİTLER)(935 - 969)
Abbasi Devletinde görev yapan Türk komutanlarından Muhhamed Bin Toğuç tarafından Mısırda kurulan ikinci Türk devletidir.
Akşitler 969’da Fatimiler tarafından yıkılmışlardır.

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1037 - 1157)

• Büyük Selçuklular, Oğuzların Üçok koluna dâhil olup Deniz Han soyunun “Kınık” boyundandır.
• Tuğrul ve Çağrı Beyler Dönemi’nde Gaznelilerle yapılan 1040 Dandanakan Savaşı’ndan    sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşu tamamlanmış, tam bağımsız bir devlet haline gelmiştir.
• Çağrı Bey yeni yurt arayışları ve İslamiyet’i yayma düşüncesiyle Anadolu’ya ilk keşif akınlarını yapmıştır (1016 – 1021).
• Bizans ile Selçuklular arasında 1048 Pasinler Savaşı yaşanmış ve Bizans yenilmiştir.
• Tuğrul Bey'e 1054 yılında Abbasi Halifesi’ni Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtarınca halife tarafından kendisine “Doğunun ve Batının Sultanı” ünvanı verilmiştir.
• Alparslan Dönemi’nde, devletin vezirlik makamına İran (Fars) asıllı Nizam-ül Mülk getirilmiştir. Nizam-ül Mülk, Hasan Sabah tarafından kurulan Batını mezhebi tarafından öldürülmüştür.
• Fatımilerin Şii propagandası yapmak amacıyla açtıkları Dar-ül Hikme adı verilen medreseye karşı, Bağdat’ta vezir Nizam-ül Mülk adına Nizamiye Medreseleri açılmıştır (Bu medrese dünya tarihinin ilk üniversitesi kabul edilir.).
• Türkleri Anadolu’dan atmak isteyen Bizans’a karşı Malazgirt Savaşı yapılmış ve bu savaş sonucunda Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış; Anadolu’da ilk Türk beylikleri kurulmaya başlamıştır.
• Melikşah Dönemi’nde devlet en parlak dönemini yaşamış ve en geniş sınırlarına ulaşmıştır.
• Mali işlerin düzenlenmesi amacıyla, Melikşah tarafından Ömer Hayyam’a güneş yılı esasına dayalı Celali Takvim yaptırılmıştır.
• Bu dönemde ayrıca ilk defa ikta sistemi uygulanmaya başlamıştır.
• Vezir Nizam-ül Mülk ve Melikşah, Bâtıniler tarafından öldürülmüştür.
• Büyük Selçuklulardaki Dini - Şii karakterli Batini isyanları, Anadolu Selçuklu Devleti’ndeki Baba İshak ve Osmanlı Devleti’ndeki Şeyh Bedrettin isyanlarına benzetilebilir.
• Melikşah’ın ölümünden sonra devletin başına oğlu Sencer geçmiştir. Ancak bu dönemde devlet eski gücünü koruyamamış ve Karahitaylarla yapılan 1141 Katvan Savaşı’nda Selçukluların yenilmesinden kısa bir süre sonra devlet yıkılmıştır.

HARZEMŞAHLAR (1097 - 1231)

• Aral Gölü’nün güneyinde yer alan Harzem (Harezm) bölgesinde İl Arslan tarafından kurulmuştur.
• En güçlü dönemlerini Celaleddin Harzemşah zamanında yaşayan bu devletin başkenti bu dönemde Tebriz’e alınmıştır (Moğol istilasından kaçmışlardır.).
• Celaleddin Harzemşah Dönemi’nde Anadolu’ya girerek Ahlat’ı işgal edince Anadolu Selçuklu Devleti ile 1230’da Yassı Çemen Savaşı’nda karşılaşmışlar ve yenilmişlerdir.
• Bu savaş sonucunda çöküş dönemine giren Harzemşahlar, Celaleddin Harzemşahın ölümü
• üzerine 1231’de Moğollar tarafından yıkılmışlardır.
• NOT: Harzemşah Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti ile Moğollar arasında tampon bölge oluşturmaktaydı. Dolayısıyla Harzemşahlar yıkılınca Anadolu Moğol istilasına açık hale gelmiştir.

EYYUBİLER(1174 - 1250)

• Devletin kurucusu ve en ünlü hükümdarı Selahattin Eyyubi’dir.
• Mısır’da üçüncü Türk - İslam devletini kuran Selahattin Eyyubi, 1187’de Hıttin Savaşı ile Haçlıları mağlup edip, Kudüs’ü geri almıştır.
• Eyyubiler, ordularında Kıpçak bozkırlarından getirdikleri Türk gençlere yer vermişlerdir (Memlük - Kölemen).
• Selahattin Eyyubi, ölmeden önce devleti oğulları ve kardeşleri arasında paylaştırmıştır. Bu da taht kavgalarına neden olmuş ve taht mücadeleleri ile zayıflayan devlete ordudaki Türk Memlükler (Kölemenler) son vermiştir.

MEMLÜKLER(1250 - 1517)

• Eyyubi ordusundaki Memlük (Kölemen) komutanlarından Aybey, Eyyubilere son vererek Mısır merkezli Memlük Devleti’ni kurmuştur.
• Başlangıçta Ortadoğu’da bulunan son Haçlı kalıntılarını temizleyen Memlükler, Irak ve Anadolu’yu istilaya başlayan İlhanlı Moğol Devleti’ni;
• Osmanlılarla çağdaş olan Memlüklüler ile ilişkiler Fatih Dönemi’nde Hicaz su yolları meselesi yüzünden bozulmaya başlamış, II. Bayezıd Dönemi’nde savaşa dönüşmüştür. Yavuz Sultan Selim Dönemi’nde ise 1517 Mısır Seferi ile Memlük Devleti’nin siyasi varlığına son verilmiştir. Bu gelişmelerden sonra Halifelik Osmanlılara geçmiştir.
• Memlük Devleti’nin siyasi hayatı Osmanlılardan daha kısa sürmesine rağmen, tahta çıkan hükümdar sayısı Osmanlılardan fazla olmuştur. Bunun nedeni: Memlükler’de belirli bir saltanat sisteminin olmayışı ve her “emirin (komutanın)” sultan olabilme hakkının bulunmasıdır.

FATIMİLER(909 - 1171)

• Tunus merkezli kurulan bu devlet, 969’da Akşitleri yıkarak Mısır’a egemen olmuştur.
• İslam dünyasında saygınlık kazanmak için Hz. Ali’nin eşi Hz. Fatıma’nın soyundan geldiklerini iddia etmişlerdir.
• Şii karakterli olan bu devlet Mısır’da Dar’ül-Hikme adlı medreseyi açmıştır.
• Fatımiler, Abbasi Halifeliğini tanımayarak kendi hükümdarlarını halife ilan etmişlerdir.
• Büyük Selçuklulara karşı Hasan Sabbah’ın kurduğu “Batıni (Haşhaşi)” tarikatını desteklemişlerdir.
• Kudüs’ü ellerinde bulunduran Fatımiler, I. Haçlı Seferi’ne karşı koyamayarak Kudüs’ü kaybetmişlerdir.
• Selahaddin Eyyubi tarafından yıkılmışlardır.

MOĞOL İMPARATORLUĞU(1196 - 1227)

• Cengiz Han (Temuçin) tarafından Karakurum (Moğolistan)’da kuruldu.
• Cengiz Han bu devleti kurarken Orta Asya’da dağınık halde yaşayan Moğol kabilelerini birleştirmiştir (Bu amaçla Cengiz Yasaları’nı yapmıştır.).
• Cengiz Han, istilalarla kısa sürede devletin sınırlarını genişletmiştir. Bu nedenle bu dönem oldukça parlak geçmiştir.

TİMUR İMPARATORLUĞU(1369 - 1507)

• Timurlenk (Aksak Timur) tarafından Çağatay Hanlığı’nın topraklarından olan Semerkant’ta (Türkistan) kuruldu.
• Timur’un Altınorda Devleti’ne sefer düzenleyip bu devleti yıkması Rusya’nın güçlenmesine ve sınırlarını genişletmesine neden olmuştur.
• Timur’un Anadolu Seferi de Osmanlı Devleti’nin Fetret Devri’ne girmesine neden olmuştur (1402 - Ankara Savaşı).
• Timur’un ölümünden sonra devlet zayıflamış ve Özbekler tarafından yıkılmıştır.
• Bu dönemde gelişen Çağatay Edebiyatı’nın en ünlü eseri Muhakemetü’l-Lügateyn (İki dilin karşılaştırılması) Ali Şir Nevai tarafından Türkçe’nin Farsça’ya olan üstünlüğünü kanıtlamak için yazılmıştır.
• Bu dönemin ünlü diğer bir ismi de Timur’un torunu Uluğ Bey’dir. Uluğ Bey, Semerkant’ta rasathaneler kurmuş ve astronomi alanında önemli eserler vermiştir. Ayrıca Ali Kuşçu da bu dönemin bir diğer önemli bilim adamıdır.

BABÜR İMPARATORLUĞU(1526 - 1858)

• Timur’un torunlarından Babürşah tarafından Hindistan’da “Akra” merkez olarak kuruldu.
• İslamiyet’in Hindistan’a yayılmasında etkili olmuşlardır.
• Hindistan’da ilk siyasi birliği ve merkezi otoriteyi kurmuşlardır.
• En ünlü eserleri, Cihanşah’ın eşi için yaptırdığı “Tac Mahal” türbesidir.
• Resmi dil olarak Türkçe’yi kabul etmişler ve Türk edebiyatının gelişmesine hizmet etmişlerdir (Milli benliği koruma çalışmaları).
• Bu dönemin diğer bir önemli eseri Babürşah’ın Türkçe kaleme aldığı Babürname adlı eserdir.
• Safeviler tarafından zayıflatılan bu devlet, Hindistan’ın İngiliz sömürgesi olmasıyla siyasi olarak sona ermiştir.

AKKOYUNLULAR(1350 - 1502)

• Kara Yülük Osman tarafından Diyarbakır merkez olmak üzere Güneydoğu Anadolu’da kurulmuştur. Daha sonraları başkent Tebriz’e taşınacaktır.
• En parlak zamanlarını Uzun Hasan Dönemi’nde yaşamışlardır.
• Uzun Hasan Dönemi’nde Osmanlı Devleti’ne karşı Karamanoğulları ile işbirliği yaparak Doğu Anadolu’ya saldırmışlardır.
• Bunun üzerine yapılan 1473 Otlukbeli Savaşı’nda Uzun Hasan Osmanlı sultanı Fatih’e yenilince devlet yıkılma sürecine girmiştir.
• Bu devlete Safevi hükümdarı Şah İsmail son vermiştir.
• Akkoyunlular, Dede Korkut Hikâyeleri’ni ilk kez yazılı hale getirmişler ve Kuran’ı ilk kez Türkçe’ye çevirmişlerdir.

KARAKOYUNLULAR(1365 - 1469)

• Bayram Hoca tarafından Van / Erciş merkez olmak üzere Doğu Anadolu’da kuruldular.
• Kara Yusuf döneminde en parlak zamanlarını yaşamışlardır.
• Kara Yusuf’un Timur’dan kaçarak Yıldırım Bayezıd’a sığınması 1402’deki Ankara Savaşı’nın nedenlerinden biridir.
• Azerbaycan’ın Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.
• Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından yıkılmışlardır.