İlk Türk Devletlerinde Yazı ve Edebiyat

İlk yazılı eser Orhun kitabeleridir. Yazılı edebiyattan daha çok sözölü edebiyat gelişmiştir. Sözlü edebiyatta özellikle Savlar, Sagular, Koşuklar ve Destanlar önemli bir yere sahiptir;

• Savlar: Atasözleridir.
• Sagu: Ölüler için yakılan ağıtlardır.
• Koşuk: Kopuz denilen müzik aleti eşliğinde söylenen şiirlerdir.
• Destanlar: Manzum halk hikâyeleridir. İslamiyet öncesi Türk kültürü hakkında bilgiler verir.

Eski Türklere ait önemli destanlar:

• Oğuz Kağan Destanı (Asya Hunları)
• Ergenekon ve Bozkurt Destanları (Göktürkler)
• Türeyiş ve Göç Destanları (Uygurlar)
• Alp Er Tunga ve Şu Destanları (Sakalar - İskitler)
• Manas Destanı (Kırgızlar) (En uzun Türk destanıdır.).
• Dede Korkut Hikâyeleri (Oğuz -Kıpçak mücadeleleri)

Uygurlara ait “Kutlu Dağ” ve Hunlara ait “Sihirli Geyik” destanları da bulunmaktadır.

Türkler başka ulusların destanlarında da yer almışlardır. Bunlar

• İgor Destanı (Rus – Kuman)
• Şehname (İran – Saka)
• Nibelüngen (Alman – Hun)

Eski Türklerde yazılı kültüre geç başlanmasında en önemli etken; göçebe yaşamdır.

Türklerin kullandıkları alfabeler Göktürk, Uygur, Soğd, Brahmi, Süryani, Arap, Kiril ve Latin alfabeleridir.

• Göktürk Alfabesi : 38 harflidir ve Orhun Kitabeleri bu alfabeyle yazılan ilk belgelerdir (Türk Tarihi’nin ilk alfabesi).
• Uygur Alfabesi : 18 harflidir ve hazırlanmasında Soğd Aalfabesi’nden yararlanılmıştır.
• Arap Alfabesi : İslamiyet’in kabulüyle birlikte ilk defa Karahanlılar ve Gazneliler tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Selçuklular, Beylikler ve Osmanlılar da bu alfabeyi kullanmışlardır.
• Latin Alfabesi : Cumhuriyet’in ilanı sonrasında kabul edilmiştir.
• Kiril Alfabesi :SSCB hâkimiyeti altında yaşayan Türk toplulukları tarafından kullanılmıştır.

Uygurlar döneminden kalan en önemli eserlerden biri olan “Altın Yaruk”, Çince’den Uygur Türkçesi’ne çevrilmiştir, dini bir eserdir.
Ayrıca “Sekiz Yükmek” ve “İki Kardeş Hikâyesi” de ünlü Uygur metinleri arasında yer alır.

Eski Türklere ait başlıca kitabeler şunlardır;

• Yenisey Kitabeleri: Kırgızlara aittir. VI. yüzyılda yazılmıştır. Kırgızların mezar taşlarına yazdıkları yazılardan oluşmaktadır.
• Göktürk (Orhun) Kitabeleri: VIII. yüzyılda, Kutluk (II. Göktürk) Devleti zamanında Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Türk adının geçtiği ilk yazılı belgedir. Ayrıca Türk Tarihi’nin ve Türk Edebiyatı’nın ilk yazılı belgesidir. Yolluğ Tigin tarafından taşa kazınarak yazılmıştır. Bu nedenle Yuluğ Tigin Türklerin ilk tarihçisi ve edebiyatçısıdır.
• Karabalasagun (Ordu Balık) Yazıtları: Uygurlara aittir. Mani dini hakkında bilgi verir. Türkçe, Çince ve Soğdça yazılmıştır.
• Moyen Çör (Şine Usu Yazıtı) Kitabesi: Uygurlara aittir. Uygur Kağanı Moyen Çör’ün Çin’e karşı yaptığı seferlerden bahseder (759 – 760).